De drie forten van Zwijndrecht
Op het grondgebied van Zwijndrecht liggen drie militaire forten, aan elkaar geregen door een defensieve dijk. Het geheel maakte deel uit van de Stelling van Antwerpen en het Verschanst Kamp Linkeroever, maar over twee wereldoorlogen heen is er geen schot gelost.
Fort Sint-Marie, Fort Zwijndrecht en Fort Kruibeke behoren alle drie tot de fortengordel die Henri Alexis Brialmont liet aanleggen in de tweede helft van de 19de eeuw. Samen met zo’n 94 andere maakten ze van Antwerpen de tweede grootste vestingstad van Europa, na Parijs. De stad moest dienen als ‘Nationaal Reduit’: een zelfstandige versterking waar het leger zich achter kon verschansen, zelfs als de rest van het land ingenomen was. De inwoners van Antwerpen waren dat idee overigens niet bijzonder genegen. Uiteindelijk kwam het zover niet, want de wapenwedloop in die tijd bleek sneller vooruit te gaan dan de bouwwerven.
Zwijndrecht en Kruibeke
Fort Zwijndrecht
Ze hadden het kunnen vermoeden, want de aanleiding voor de bouw van Fort Zwijndrecht en Fort Kruibeke was net de onstuitbare vooruitgang van vernietigingswapens. Tijdens de Frans-Duitse oorlog van 1870 bleek namelijk dat de Duitse troepen over nieuwe artillerie beschikten. Die kon meer dan 7 kilometer ver schieten. Zo ongeveer de afstand van de forten die er toen al stonden tot de kathedraal.
Er werd dus beslist om nieuwe forten te bouwen wat verder van het stadscentrum. Een defensieve dijk zou de forten verbinden om tegelijk de eigen troepen en geallieerde versterkingen een vlotte toegang te bieden en de tegenstander de weg te versperren met strategische overstromingen.
Maar de forten van Zwijndrecht en Kruibeke werden allebei nog gebouwd met bakstenen. Daar kan je dan wel dikke muren van metselen, mortieren en granaten maken er nog altijd vlot steenslag van. Er werd ook geïnvesteerd in het soort artillerie dat 7 kilometer kon overbruggen. Maar tegen de tijd dat de Eerste Wereldoorlog voor de deur stond, haalde het Duitse geschut al een bereik van 10 kilometer. Geen van beide forten heeft dus ooit echt een defensieve rol gespeeld.
Sint-Marie
Fort Sint-Marie is het oudste fort van de binnenste fortengordel. De oorspronkelijke vesting werd gebouwd in opdracht van Alexander Farnese, om de Schelde af te sluiten bij het Beleg van Antwerpen. Het huidige fort is gebouwd op dezelfde plaats en met een gelijkaardig doel: heerschappij over de Schelde. Daarvoor kreeg het een indrukwekkende artilleriebatterij en een heuse torpedolanceerinrichting. In heel Europa was alleen in Malta nog zo’n installatie te vinden.
Al dat geschut bracht uiteindelijk geen zoden aan de dijk. In geen van beide wereldoorlogen vielen de Duitse troepen aan via de Schelde. Het fort viel wel telkens in handen van de bezetter, waardoor de Belgische troepen zich nog genoodzaakt zagen hun eigen torpedo-installatie preventief op te blazen.
Het nut van de forten
Fort Sint-Marie
Het Nationaal Reduit bleek dus niet zo onneembaar als gehoopt, maar dat wil niet zeggen dat de forten geen belangrijke rol speelden. Ze gaven het Belgische leger de gelegenheid om zich terug te trekken tijdens de Eerste Wereldoorlog en ze dienden als militair steunpunt en opslagplaats tijdens de Tweede Wereldoorlog. In vredestijd heeft Fort Sint-Marie dienst gedaan als thuisbasis voor de Belgische Marine en voor een scheepvaartschool. Daarvoor kreeg het ‘courtinegebouw’ in 1972 nog een opmerkelijke bovenbouw in de brutalistische stijl van Leo Verschueren. Vanuit die ‘blok operaties’ werd het scheepverkeer op de Schelde en in de haven opgevolgd. In 2015 diende Fort Marie ook even als opvangcentrum voor vluchtelingen.
De forten in Zwijndrecht en Kruibeke deden al voor WOII dienst als een atelier waar munitie ontmanteld of aangepast kon worden. Dat heeft er helaas ook toe geleid dat zowat elke passerende legermacht, van de Belgen tot de Canadezen, munitie in de grachten van Fort Zwijndrecht heeft gedumpt.
En vandaag?
Vanwege al dat gevaarlijke materiaal is Fort Zwijndrecht ook nu nog een streng bewaakt militair domein. Fort Kruibeke is ook nog altijd een militair domein, maar alleen voor opslag en als oefenterrein. Fort Sint-Marie staat leeg in afwachting van een herbestemmingsproject. Dat zal opnieuw de band tussen de Schelde en het noorden van Zwijndrecht versterken en het recreatieve potentieel van de site benutten. Daar zal ook de defensieve dijk een grote rol in spelen: als een ideale wandel- en fietsroute om het beschermd cultuurhistorisch landschap tussen de forten te verkennen. Onderweg passeer je dan bezienswaardigheden zoals de militaire versterking Halve Maan.
Als je alvast graag een kijkje gaat nemen, bekijk dan zeker onze Wandelroute Kallo of de Vijdlandkaart van de Gemeente Beveren. Die leiden je langs Fort Sint-Marie en over enkele van de mooiste delen van de defensieve dijk.
Wil je graag meer weten over de Antwerpse forten? Ga dan eens kijken op de website van de Simon Stevin-stichting of op fortengordels.be. Je kunt ook een uitgebreide brochure over Fort Kruibeke aanvragen via de cultuurdienst van Zwijndrecht.
Coverfoto: © CielleOwens
Foto Fort Zwijndrecht: © Hilde Verboven
Foto Fort Sint-Marie: © Ludo Burcht